Związek Radziecki od początku swojego istnienia budował się na fundamentach brutalności i represji. Każdy z nich dokładał kolejne cegły do wielkiego projektu, którego idea a wykonanie różniły się diametralnie.
Józef Stalin stworzył system, w którym strach stał się narzędziem kontroli, a każda próba sprzeciwu była surowo karana. Miliony ludzi padły ofiarą wielkiej czystki, głodu i gułagów. Po jego śmierci w 1953 roku nastąpiła tzw. odwilż – Nikita Chruszczow potępił kult jednostki, wypuścił wielu więźniów politycznych i rozpoczął proces destalinizacji. Jednak ten „cieplejszy” okres nie oznaczał końca represji. Radzieckie czołgi tłumiły powstania na Węgrzech (1956 rok) i w Czechosłowacji (1968 rok), a w samej Rosji wciąż istniał aparat cenzury i kontroli społeczeństwa. Po Chruszczowie nastała epoka Leonida Breżniewa – czas stagnacji. Oficjalnie mówiło się o stabilności i potędze ZSRR, lecz gospodarka coraz bardziej pogrążała się w kryzysie, a społeczeństwo stopniowo traciło nadzieję na zmiany. System komunistyczny, zamiast się reformować, dążył do zachowania statusu quo.
To właśnie w tym kontekście na scenę polityczną wkroczył Michaił Gorbaczow. W 1985 roku objął stanowisko sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Był inny niż jego poprzednicy – młodszy, bardziej otwarty na dialog i pełen energii do przeprowadzenia reform. Dla wielu obywateli radzieckich, zmęczonych zastojem, stał się promieniem słońca po długiej burzy.
Co i jak przebudowywał Gorbaczow?
Michaił Gorbaczow doskonale zdawał sobie sprawę, że Związek Radziecki znajduje się w głębokim kryzysie. Gospodarka była skostniała, przemysł nieefektywny, a centralne planowanie prowadziło do absurdalnych braków towarów. Ludzie stali w długich kolejkach po podstawowe produkty, korupcja szerzyła się na wszystkich szczeblach władzy, a społeczeństwo coraz bardziej traciło zaufanie do systemu.
Gorbaczow uznał, że konieczne są radykalne zmiany. W 1985 roku ogłosił program reform znany jako pierestrojka (pol. przebudowa). Jego celem było zmodernizowanie gospodarki poprzez wprowadzenie elementów wolnego rynku, większej samodzielności przedsiębiorstw i ograniczenie biurokratycznej kontroli. Zależało mu także na poprawie efektywności pracy i innowacyjności, co miało pozwolić na dogonienie Zachodu pod względem technologicznym.
Równocześnie wprowadził politykę głasnosti (pol. jawności), której zadaniem było zwiększenie wolności słowa i otwarcie debaty publicznej. Do tej pory informacje były ściśle kontrolowane przez państwową cenzurę, a oficjalne media przekazywały jedynie propagandowy obraz rzeczywistości. Teraz obywatele mają możliwość poznania prawdy o zbrodniach stalinizmu, katastrofie w Czarnobylu i realnym stanie gospodarki.
Co się udało, a co nie?
Gorbaczow dążył także do demokratyzacji systemu – ograniczył rolę partii komunistycznej, pozwolił na organizowanie wolnych wyborów w ramach ZSRR i nawiązał dialog z opozycją. Wszystko to miało na celu stworzenie bardziej nowoczesnego, otwartego państwa. Nie przewidział jednak, że rozmontowanie starego systemu może doprowadzić do utraty kontroli nad sytuacją.
Pierestrojka miała zmienić Związek Radziecki, przywracając mu dawną świetność, ale jej skutki okazały się dalekie od oczekiwań. Gorbaczow chciał unowocześnić gospodarkę, jednak zamiast poprawy, kraj pogrążył się w chaosie. Przedsiębiorstwa, przyzwyczajone do centralnego planowania, nie potrafiły odnaleźć się w nowym systemie, sklepy świeciły pustkami, a ludzie godzinami stali w kolejkach po podstawowe produkty. Wzrosła inflacja, a oszczędności obywateli stopniowo traciły wartość. Społeczeństwo, które miało zyskać lepsze warunki życia, stanęło w obliczu jeszcze większych trudności niż wcześniej.
Jednak pierestrojka nie była tylko pasmem niepowodzeń. Gorbaczowowi udało się złagodzić napięcia międzynarodowe i zakończyć zimną wojnę. Podpisane przez niego traktaty rozbrojeniowe zmniejszyły ryzyko nuklearnej konfrontacji ze Stanami Zjednoczonymi, a relacje z Zachodem stały się bardziej otwarte. W tym samym czasie w ZSRR rozpoczął się proces demokratyzacji – po raz pierwszy od dziesięcioleci ludzie mogli swobodnie wypowiadać swoje opinie, krytykować władzę i uczestniczyć w wyborach, w których mieli realny wybór. Glasnost sprawiła, że do społeczeństwa zaczęły docierać informacje wcześniej ukrywane przez cenzurę – o stalinowskich zbrodniach, katastrofie w Czarnobylu czy korupcji na szczeblach władzy.
Otwarcie na wolność szybko wymknęło się spod kontroli. Związek Radziecki, zamiast reformować się – zaczął się rozpadać. Wiele republik radzieckich, zachęconych zmianami, zaczęło dążyć do niepodległości, co ostatecznie doprowadziło do rozpadu państwa w 1991 roku. Gorbaczow, który chciał ocalić ZSRR poprzez reformy, stał się nieświadomym architektem jego upadku. Dla jednych był symbolem nadziei i wolności, dla innych politykiem, który doprowadził do chaosu i pogrążył miliony ludzi w kryzysie gospodarczym. Pierestrojka miała być ratunkiem, ale zamiast naprawić system, ujawniła jego głębokie słabości.
Czy Gorbaczow przyniósł pokój?
Jednym z największych osiągnięć Michaiła Gorbaczowa była jego polityka zagraniczna, która doprowadziła do zakończenia wielu konfliktów i znaczącego zmniejszenia napięć na arenie międzynarodowej. Często mówi się o jego roli w zakończeniu zimnej wojny, ale warto podkreślić, że jego działania przyczyniły się także do ostatecznego zakończenia wojny w Wietnamie, konfliktu, który przez dekady wyniszczał region i destabilizował sytuację na świecie.
Oficjalnie wojna w Wietnamie zakończyła się w 1975 roku, ale jej skutki były odczuwalne jeszcze przez wiele lat. Związek Radziecki wspierał rząd komunistycznego Wietnamu Północnego, dostarczając broń i doradców wojskowych, a Stany Zjednoczone przez dekady angażowały się po stronie Wietnamu Południowego. Nawet po upadku Sajgonu napięcia w regionie nie wygasły – Wietnam prowadził konflikty z Chinami i Kambodżą, a jego gospodarka była w katastrofalnym stanie. Gorbaczow, dążąc do normalizacji stosunków międzynarodowych, wycofał radziecką pomoc wojskową i zachęcał Wietnam do otwarcia na współpracę z Zachodem. Dzięki temu w 1989 roku Wietnam wycofał swoje wojska z Kambodży, kończąc trwającą dekadę okupację tego kraju. Był to kluczowy moment dla stabilizacji regionu Azji Południowo-Wschodniej.
Na arenie globalnej Gorbaczow stał się symbolem polityka, który zamiast eskalować konflikty, dążył do ich wygaszania. Jego spotkania z Ronaldem Reaganem i Georgem Bushem doprowadziły do podpisania traktatów o redukcji zbrojeń nuklearnych, a ZSRR zaprzestał ingerowania w wewnętrzne sprawy krajów Europy Wschodniej. To właśnie jego decyzje umożliwiły pokojowe zmiany ustrojowe w Polsce, na Węgrzech, w Czechosłowacji i innych państwach bloku wschodniego.
Za swoje działania na rzecz pokoju Gorbaczow w 1990 roku otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Komitet Noblowski uzasadnił swoją decyzję tym, że jego polityka przyczyniła się do zakończenia zimnej wojny i rozpoczęcia nowej ery w relacjach międzynarodowych. Było to wyjątkowe wyróżnienie – Gorbaczow został pierwszym i jedynym przywódcą ZSRR, który otrzymał tę prestiżową nagrodę.
Choć jego polityka nie uchroniła Związku Radzieckiego przed upadkiem, to jego wkład w budowanie pokoju pozostaje niepodważalny. Gorbaczow nie tylko zmienił ZSRR, ale i cały świat – zamiast eskalować napięcia, postawił na dialog, co uczyniło go jednym z najbardziej wpływowych liderów XX wieku.
Jak wyglądała pierestrojka w Polsce?
Choć pierestrojka była reformą wprowadzoną w Związku Radzieckim, jej skutki wyraźnie odbiły się także na krajach bloku wschodniego, w tym na Polsce. Władze PRL-u początkowo podchodziły do zmian w ZSRR z rezerwą – generał Wojciech Jaruzelski i jego ekipa obawiali się, że zbyt duże reformy mogą zagrozić ich pozycji. Jednak procesy zapoczątkowane przez Gorbaczowa miały ogromny wpływ na wydarzenia w Polsce, zwłaszcza na wzrost oporu społecznego i rozwój opozycji.
Dzięki polityce głasnosti i otwartości w ZSRR cenzura w Polsce także zaczęła się rozluźniać. Niezależne media, takie jak podziemna prasa „Solidarności”, zyskały większe możliwości działania. Informacje o fatalnym stanie gospodarki i korupcji w partii przestały być tematem tabu. Społeczeństwo coraz wyraźniej domagało się zmian, co doprowadziło do masowych protestów pod koniec lat 80.
Władze PRL nie mogły dłużej ignorować narastającego niezadowolenia. W 1989 roku, inspirując się radziecką polityką demokratyzacji, Jaruzelski zgodził się na negocjacje z opozycją. Okrągły Stół – rozmowy między przedstawicielami rządu a opozycją, w tym „Solidarnością” Lecha Wałęsy – doprowadziły do przełomowych decyzji. Ustalono, że odbędą się częściowo wolne wybory parlamentarne, w których opozycja mogła zdobyć miejsca w Sejmie i w pełni przejąć Senat.
Wynik wyborów z 4 czerwca 1989 roku był jednoznaczny – „Solidarność” odniosła ogromne zwycięstwo, a komuniści stracili monopol na władzę. Polska stała się pierwszym krajem bloku wschodniego, który pokojowo rozpoczął proces przejścia do demokracji. Ten sukces stał się sygnałem dla innych państw Europy Środkowo-Wschodniej, że zmiany są możliwe. Chociaż Gorbaczow nie ingerował bezpośrednio w polskie przemiany, to jego polityka odegrała kluczową rolę. Gdyby Moskwa zdecydowała się brutalnie stłumić opozycję, jak to miało miejsce w 1956 roku na Węgrzech, czy w 1968 roku w Czechosłowacji – historia Polski mogłaby wyglądać zupełnie inaczej. Jednak w nowej rzeczywistości pierestrojki Związek Radziecki pozwolił Polsce i innym krajom bloku wschodniego podążać własną drogą.
Polska pierestrojka zakończyła się upadkiem komunizmu i początkiem transformacji ustrojowej, która wkrótce objęła całą Europę Wschodnią. Tym samym reformy zapoczątkowane przez Gorbaczowa w ZSRR przyniosły skutek, którego sam twórca pieriestrojki prawdopodobnie się nie spodziewał – rozpad całego bloku wschodniego i upadek komunizmu w Europie.
